In dit eerste deel over herinneren staan we stil bij ons geheugensysteem aan de hand van een model. Vervolgens bespreken we waar zich onze herinneringen in ons brein bevinden. Tenslotte staan we stil bij de vraag of onze herinneringen wel betrouwbaar zijn.
Herinneringen ophalen bij het doorbladeren van jouw fotoboek. Je ziet jezelf weer terug; als baby, als kleuter, voor het eerst naar school, jouw verjaardagen en zo verder naarmate je ouder werd. Wellicht kun je je nog de allereerste herinnering voor de geest halen. Was dat een prettige herinnering of een vervelende herinnering?
Uit een onderzoek door de pedagoog Blonsky bleek dat de eerste herinnering als klein kind (tussen 2-4 jaar)veelal bestond uit een angstige ervaring. Van verdwaald in een bos, je moeder op een drukke markt kwijt geraakt, alleen gelaten tot een hevig onweer in de nacht. Maar ook pijnervaringen werden vaak genoemd. Uit je bed gevallen of het knippen van je amandelen in het ziekenhuis. Herken jij jezelf hierin?
Herinneringen
Bij herinneringen ophalen maak je gebruik van je geheugen. En als je geheugen zegt dan denk je daarbij wellicht aan je brein, je hersenen of ergens een plek in je hoofd waar al je herinneringen zijn opgeslagen.
Zo zijn er bijvoorbeeld herinneringen die je nog levendig voor de geest staan. Anderen zijn vervaagd of je moet je suf piekeren om nog een bepaalde herinnering uit je geheugen op te halen. En sommige herinneringen wil je bewust niet meer ophalen. Je hebt ze verdrongen. Mensen met traumatiserende ervaringen. Overlevenden uit de vernietigingskampen Sobibor en Treblinka. Nog los van het gegeven van datgene wat ze hebben gezien en gehoord werden ze beïnvloed door de mensonterende omstandigheden waarin deze gebeurtenissen plaats vonden.
Geheugen
Iets opslaan in je geheugen; van een telefoonnummer, een toezegging die je hebt gedaan, een etentje met de kleinkinderen tot je wekelijkse kaartavond of een bepaald tv-programma. Je doet het bijna automatisch; zonder er echt bij stil te staan.
Soms komt het ook voor dat je op zoek bent naar je sleutels, je bril of je telefoon. Je kunt je even niet meer herinneren waar je ze gelegd hebt. Veelal doordat je dit gedachteloos hebt gedaan.
Of je loopt naar de keuken om iets te halen om vervolgens je af te vragen wat je ook weer wilde pakken. Je doet dus automatisch een beroep op je geheugen die het op dat moment kennelijk laat afweten. Pas wanneer je bewust aandacht geeft aan wat je ook weer wilde halen uit de keuken komt de herinnering weer boven.
Bewust aandacht geven aan je geheugen doet zich ook voor door gebruik te maken van een “extern geheugen” in de vorm van je telefoon, een agenda of een briefje waarop je iets hebt opgeschreven. Geheugensteuntjes noemen we ze dan. Wat je hiermee doet is eigenlijk je hoofd leeg maken. En daarmee verspil je ook geen mentale energie.
Maar hoe zit ons geheugen nu in elkaar? Wat speelt zich nu af in je hoofd? Zijn er inderdaad plekken waar je herinneringen zijn opgeslagen? We spreken dan over de organisatie van ons geheugen.
Geheugenmodel
Het meest eenvoudige model van ons geheugen bestaat uit een drietal stadia, te weten: het sensorisch geheugen, het werkgeheugen (of korte termijn geheugen) en het lange termijn geheugen. We hebben het dan met name over de duur van wat we opslaan in ons geheugen; het korte en lange termijn geheugen. Schematisch wordt dat als volgt voorgesteld.
Onder sensorisch geheugen verstaan we alle informatie die we via onze zintuigen (sensoren) ervaren en opslaan in het sensorisch geheugen. Datgene wat we zien, horen, voelen, ruiken, proeven en ook daadwerkelijk ervaren.
Werkgeheugen
Vervolgens worden al deze indrukken van onze zintuigen bewerkt in de vorm van een naam, label of etiket (bijvoorbeeld een mooie melodie of een prachtige ondergaande zon) en daarna opgeslagen in ons werkgeheugen of korte termijn geheugen. En zoals de naam aangeeft; de verkregen informatie wordt daar bewerkt en verwerkt en verbonden met items, categorieën, schema’s of labels die reeds eerder in het lange termijn geheugen aanwezig zijn. Daar het werkgeheugen een geringe opslagcapaciteit heeft wordt de informatie vervolgens doorgestuurd naar het lange termijn geheugen.
Verstoringen
Het werkgeheugen kan echter door de minste afleiding worden verstoord. Denk daarbij aan iemand die iets aan je vraagt, een appje of mailtje dat binnen komt of een telefoon die overgaat. En na ons 30e levensjaar neemt het automatisch herstellen van de inhoud van ons werkgeheugen met elk decennium daarna enigszins af.
Handelingen die we op de “automatische piloot” doen vereisen dan echter geen aandacht meer van het werkgeheugen. Denk daarbij aan auto rijden, typen, een muziekinstrument bespelen of een dans uitvoeren. Al deze automatische handelingen zijn opgeslagen in het lange termijn geheugen.
Lange termijn geheugen
In het lange termijn geheugen wordt de reeds bewerkte informatie voor langere tijd bewaard zodat je deze informatie weer later kunt terug halen. En zoals het model laat zien is er sprake van een voortdurende wisselwerking tussen werkgeheugen en lange termijn geheugen. Zodat je weer gebeurtenissen, ervaringen, verhalen, of feiten weer terug kunt halen. O ja, dat herinner ik mij weer.
Waar bevinden zich nu onze herinneringen
Lange tijd dacht men dat er in ons hoofd bepaalde specifieke plekken zijn waar onze herinneringen zijn opgeslagen. Zo dacht F.J. Gall, een hersenanatoom (1758-1828) dat we op ons hoofd allerlei specifieke knobbels hadden die voor een bepaalde aangeboren eigenschap stonden. Daarbij moet je denken aan agressie, welwillendheid, hoop, vertrouwen etc. Bekende voorbeelden van knobbels in de volksmond zijn er als gesproken wordt over een wiskunde knobbel of een talenknobbel.
Tegenwoordig wordt meer gedacht aan een tweetal plaatsen waar herinneringen worden opgeslagen. Zo is daar de hippocampus() waar vooral nieuwe herinneringen die betrekking hebben op bepaalde feiten en gebeurtenissen tijdelijk worden opgeslagen. Deze herinneringen hebben m.n. betrekking op persoonlijke gebeurtenissen of feiten. Daarnaast wordt meer gedacht aan zenuwnetwerken of circuits binnen m.n. de neocortex() waar herinneringen worden opgeslagen. Zenuwnetwerken in de vorm van een sporensysteem. Elke gebeurtenis of handeling laat unieke sporen achter in onze hersenen. Herinneren betekent dat je het sporensysteem weer activeert in het lange termijn geheugen.
Zijn onze herinneringen betrouwbaar?
Ons geheugen bestaat dus uit een sporensysteem. Dan is nu de vraag hoe betrouwbaar dat unieke sporensysteem is indien we ons iets herinneren.
Herinneringen: opgeslagen, gecodeerd maar helaas onbetrouwbaar tgv een waardeloos archiveringssysteem. Je zou de volgende kenmerken van herinneringen kunnen benoemen, te weten:
- herinneringen zijn nooit een precieze kopie van een echte ervaring
- herinneringen zijn een fictie. Het lijkt of het feiten zijn, maar ze zijn zeer vatbaar voor vertekening
- daarnaast zijn er concurrerende herinneringen waardoor herinneringen met elkaar worden verward. Bij het ophalen van onze herinneringen speelt deze verwarring een verstorende rol
- tijdens het ophalen van onze herinneringen bevinden ze zich in een kwetsbare toestand
- onze herinneringen worden beïnvloed door slaapgebrek, afleiding, trauma’s of neuro chemische veranderingen.
Kortom; er spelen zoveel processen en factoren een rol bij onze herinneringen dat we niet altijd kunnen zeggen of we ons iets wel goed kunnen herinneren. Dit is ook zeker met name het geval als er sprake is van routines, gewoontes of alledaagse dingen.
En als je daarbij ook nog bedenkt dat vergelijkbare gebeurtenissen of alledaagse herinneringen in het lange termijn geheugen worden samen gevoegd omdat dit efficiënter is voor de opslag, dan mag het duidelijk zijn dat onze herinneringen niet altijd even adequaat zijn. Wat we ook menen als we zeggen dat we ons dat nog precies kunnen herinneren.
Zijn er ervaringen of gebeurtenissen die we ons wel heel goed kunnen herinneren?
Het antwoord is ja. Unieke ervaringen of gebeurtenissen met een heel sterke emotionele component worden het beste herinnerd.
Gebeurtenissen waarbij onze primaire emoties als angst, boosheid, woede of verdriet een heel belangrijke rol spelen. Dat heeft te maken dat onze amygdala(). Dit orgaan in onze hersenen koppelt met name zintuigelijke informatie aan de bijbehorende emoties. En vervolgens schakelt deze amygdala deze informatie door naar de hippocampus(); de opslagplaats voor nieuwe gebeurtenissen.
Zo zijn schokkende maatschappelijke gebeurtenissen waarbij uniciteit en emoties de overhand hebben die we ons lang en goed kunnen herinneren. Vaak is daarbij ook nog sprake van gedetailleerde herinneringen van de omstandigheden waarbij je het bericht voor het eerst hoorde en/of zag.
Mensen weten dan vaak nog precies de plek op plaats waar zij dit nieuws hoorden. Daarbij kun je bijvoorbeeld denken aan de moord op J.F. Kennedy op 22 november 1963 in Dallas in Texas. Of de aanslagen op de Twin Towers van het World Trade Center op 11 september 2001 in New York. Bij deze voorbeelden speelt wellicht ook het grote aantal herhalingen van beelden op tv of foto’s in kranten en bladen mee alsmede het vele praten daarover met anderen.
Maar ook hier toch geen 100% garantie dat ze volkomen accuraat zijn. Dat heeft dan o.a. weer te maken met je huidige gemoedstoestand alsmede de omgeving waarin je de herinnering ophaalt. De herinnering krijgt op deze manier toch weer een bepaalde kleur en dit wordt dan weer opgeslagen als een nieuwe herinnering met een nieuw sporensysteem.
Verklaring begrippen: namen met een (*)
Neocortex:
neo staat voor nieuw. Cortex staat voor schors; hersenschors. Vanuit de evolutie betreft dit het nieuwste onderdeel in de ontwikkeling van onze hersenen/brein. Het bevat allerlei structuren met elk een eigen functie. Bijvoorbeeld taal, waarnemen, slaap of geheugen.
Hippocampus
Betekent zeepaardje en is in beide hersenhelften aanwezig. Is betrokken bij ons lange termijn geheugen en speelt een rol bij de opslag van informatie in ons geheugen en de ruimtelijke oriëntatie. De hippocampus is een onderdeel van het limbisch systeem en zorgt er voor dat informatie uit het werkgeheugen wordt omgezet in het lange termijn geheugen.
Amygdala
Is een amandelvormig zenuwcentrum en ligt in beide hersenhelften. Is een onderdeel van het limbisch systeem en is betrokken bij het verwerken van emoties als angst, woede of genot.
Hippocampus en amygdala zijn nauw met elkaar verbonden. Ze zorgen samen voor de verwerking van emotionele herinneringen. Daarbij geeft de amygdala een naam aan een emotie en de hippocampus geeft betekenis aan de context waarin de emotie plaats vond.
Bronnen
Draaisma, D. (2022) Waarom het leven sneller gaat als je ouder wordt. (Groningen, Historische Uitgeverij).
Levitin, D. J. (2016) Een opgeruide geest.(Amsterdam/Antwerpen, Atlas Contact).
Levitin, D.J. Hoe ouder hoe beter. (Amsterdam/Antwerpen,Pluim).
