In 1963 sprak dominee Martin Luther King in de staat Alabama tijdens een demonstratie over zijn droom met de woorden “I have a dream”. I have a dream that one day my four little children will one day live in a nation where they will not be judged by the color of their skin but by the content of their character.
Tijdens de inaugurele toespraak van Barack Obama in 2009 als president van de V.S. sprak hij over: the God give promise that all are equal, all are free, and all desire a chance to pursue their full measure of hapiness. En in 2008 sprak Obama in New Hampshire over de hoop op een beter leven voor de Amerikaanse bevolking en dat alles mogelijk is: de hoop op verandering. Met de beroemde korte uitspraak: “Yes we can”. Beiden spraken voor grote menigten en hielden hun toehoorders een gewenst toekomstbeeld voor waarin de hoop op een ander leven mogelijk is. Een oproep ook om te handelen. En met hun optimisme en verbeeldingskracht gaven ze a.h.w. een voorproefje op die verbetering.
Hoop doet leven
Een heel kort gezegde of spreuk in de Nederlandse taal. Het is een uitspraak van de Romeinse filosoof en politicus MarcusTullius Cicero (106-43 v. Chr.) in het latijn: dum anima est, spes est met als betekenis: zolang er adem is, is er hoop. Het woord anima (adem) kun je ook lezen als geest. De kern van de omschrijving verwijst steeds naar het begrip hoop. En dat roept welllicht de vraag op; wat wordt nu verstaan onder het begrip hoop.
Wat is hoop
Hoe zou het zijn wanneer je als mens geen hoop hebt? De geschiedenis geeft ons – symbolisch – twee antwoorden. Het was de filosoof Immanuel Kant (1724-1804) die o.a. vier grote levensvragen stelde waaronder: wat mag ik hopen? (naast de vragen: wat kan ik weten? – wat moet ik doen? – wat is de mens?)
De Italiaanse schrijver en dichter Dante Alighieri (1265-1321) die zijn fictieve reis door het hiernamaals beschrijft in de Divina Commedia (goddelijke komedie), komt bij de poort van de hel (Inferno) waarboven staat: “Laat varen alle hoop, gij die hier binnentreedt”.
Een grotere tegenstelling in de wereldliteratuur kun je haast niet voorstellen. Het geeft nog maar eens aan dat de aard van de mens uit een breed scala aan kenmerken bestaat. Nu terug naar het heden.
Met de vraag “wat is hoop” of “hopen op” belanden we in een woud van omschrijvingen of definities. En dat heeft weer te maken met de optiek van waaruit naar hoop wordt gekeken. Je kunt daarbij o.a. denken aan hoop binnen het christelijk geloof, de hoop binnen de filosofie, de geneeskunde of psychologie. Elke invalshoek levert door de eigen taal van een vakgebied een andere omschrijving op; een ander accent.
Een algemene omschrijving
De meest korte omschrijving is: het verlangen naar een mogelijk maar onzeker doel. Hopen en verlangen liggen dus dicht bij elkaar. Wellicht is de meest algemene omschrijving van hoop: “een sterk verlangen naar iets in de toekomst, waarnaar actief gestreefd wordt, terwijl weer tegelijkertijd we er niet zeker van kunnen zijn dat dit verlangen uiteindelijk ook vervuld wordt”. In deze omschrijving worden met name drie elementen genoemd die van belang zijn als we spreken over hoop; toekomstgericht, activiteit en onzekerheid over de uitkomst. Nu eerst een paar omschrijvingen van hoop binnen een aantal vakgebieden.
Binnen het Christendom wordt hoop als een deugd gezien. Naast twee andere deugden als daar zijn (naasten)liefde en geloof. Als je gelovig bent mag je een leven na de dood verwachten. Op basis van het gegeven dat Jezus voor onze zonden is gekruisigd, begraven en wederom opgestaan uit de doden. Binnen het Christendom de kern van het geloof.
Kijken we nu naar de bijbel dan wordt er een onderscheid gemaakt tussen de hoop in het Oude Testament waarin het gaat om het beloofde land Palestina; het huidige Israël. Dit na de bevrijding van de slavernij onder het juk van de farao in Egypte en vervolgens de tocht door de woestijn onder leiding van Mozes.
In het Nieuwe Testament is daar het geloof met daarin de kruisiging en opstanding van Jezus. De overwinning van de dood. En met dit geloof de hoop op een nieuw leven na de dood. Een geloof dat zegt dat God bestaat. De mens die op weg is naar zijn bestemming. De hoop gericht op de hemel; op een eeuwig leven.
Hoop binnen de gezondheidszorg
Binnen de gezondheidszorg staat het genezen/helen van zowel lichaam en geest centraal. Het is dan ook vanuit deze optiek dat hoop weer anders wordt geformuleerd dan binnen het Christendom. Het vermogen tot herstellen respectievelijk het zelf herstellend vermogen van het totale lichaam bij ziekte(n)/pathologische processen staat hierbinnen centraal. De hoop op herstel of de hoop op overleving. Kortom; hoop speelt een essentiële rol omdat het gaat om ons welbevinden en van tijd tot tijd om leven en dood.
Bij een levensbedreigende operatie is de hoop veelal op de arts gericht. Hij/zij heeft de competenties, de ervaring om de patiënt te opereren. De patiënt kan door dit medisch handelen genezen. De patiënt geeft zich letterlijk over aan de operatie in de hoop op een goede afloop. Het kan immers ook niet goed aflopen. Het is een hoop die voortkomt vanuit het basismotief om te overleven. Het is een hoop die de medische feiten onderkend en ons bereid maakt om “de strijd” aan te gaan. Een hoop die daardoor ook effect heeft op ons immuunsysteem.
Kortom; binnen de gezondheidszorg ligt de nadruk op de gewenste gezondheidsuitkomsten. En krijgt hoop een meer bepaalde betekenis in situaties waarbij sprake is van terminaal ziek of chronische pijn.
Hoop binnen de psychologie
Binnen de psychologie zijn begrippen als cognitie (denken), motivatie en emotie heel bekend en reeds goed omschreven. Het wekt dan ook geen verbazing dat hoop op een wijze wordt omschreven waarin deze begrippen een plaats krijgen.
Binnen de psychologie ligt in dit verband de vraag voor of hoop nu een emotionele of cognitieve factor is. De huidige benadering is er een van: primair een cognitief – doelgericht patroon van denken – waarbij mensen op verschillende manieren hun doelen bereiken en ook gemotiveerd blijven om deze denkwijzen te volgen.
Hoopvolle mensen zijn dan degenen die vasthoudend en creatief zijn in het najagen van hun doelen.
Hoop binnen de psychiatrie
De psychiatrie bestaat als een wereld op zichzelf met daarbij een geheel eigen begrippenkader zoals deze omschreven is in het handboek van de psychiatrie: de DSM-5-TR (2022) dat staat voor Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, 5th Edition, Tekst Revision. Een bekende term uit deze wereld is het begrip depressie.
Binnen de psychiatrie kennen we de ervaringen van wanhoop bij een depressie. Tijdens de beleving van een depressie kan deze in essentie worden terug gebracht op het verlies van een betekenisvolle relatie met de ander. Het zijn deze ervaringen van wanhoop die we feitelijk niet goed kunnen begrijpen bij ons dagelijks gebruik van woorden als hoop en hopeloosheid. Dat laat overigens onverlet dat hoop een onmisbaar bestanddeel is van een behandeling binnen de psychiatrie.
Als algemene conclusie uit de bovengenoemde omschrijvingen van hoop binnen de verschillende vakgebieden is dat hoop zowel betrekking heeft op een individuele ervaring als ook verwijst naar een context-afhankelijk proces.
Tenslotte kunnen we in dit verband nog wijzen op de hoopbarometer; een meetinstrument. Zie www.thehopeproject.nl
De invloed van hoop in ons dagelijks leven
Is het waar dat hoopvolle mensen ertoe neigen om gezonder, gelukkiger, creatiever en meer te investeren in de toekomst dan niet hoopvolle mensen? En zo ja, wat doen deze mensen dan zoveel anders dan niet-hoopvolle mensen.
Een lastige vraag die niet zomaar is te beantwoorden. Alleen al de vraag wat we dan onder niet-hoopvolle mensen moeten verstaan. Gaat het dan om wanhoop (wat we allemaal wel eens hebben ervaren) of gaat het dan om valse hoop dat veelal gebaseerd is teleurstellingen of nog erger; op cynisme?
Hoopvolle mensen vertonen nog al eens een bepaalde karaktertrek; optimisme. Met andere woorden: er is een relatie tussen hoop en optimisme. Maar er is wel een verschil tussen hoop en optimisme. Optimisme komt van optimum: het beste. Optimisme is meer een bepaalde mindset, een instelling of een wijze waarop je naar de wereld kijkt. Optimisme heeft veelal ook te maken met een bepaalde zelfverzekerdheid. Een optimist kijkt met een zeker zelfvertrouwen naar de toekomst. Je kunt zelf invloed uit oefenen op zaken die je nastreeft.
In tegenstelling tot iemand die hoop heeft; wie hoopt kijkt met een verlangen naar de toekomst die onzeker is. Je zou kunnen stellen dat hopen op voortkomt uit onzekerheid.
Nu zijn er de nodige onderzoekingen gedaan binnen de gezondheidszorg omtrent de relatie tussen hoop en optimisme. Zo bleek optimisme samen te hangen met het hebben van een positief perspectief. Hoe sterker het positieve gevoel, hoe meer hoop en hoe meer kans om een bepaalde chronische aandoening te accepteren.
Zo hebben hoop en optimisme ook een positief effect op het welbevinden van patiënten met hart- en vaatziekten. Want juist patiënten met hart- en vaatziekten hebben behoefte aan het behouden van hoop, omdat ze een aandoening hebben die levensbedreigend kan zijn. Daarnaast kunnen hoop en optimisme een pijnstillend effect hebben op chronische pijnen. Hoe meer hoop, hoe minder gepieker over de pijn.
Hoop binnen de filosofie
Tenslotte nog een klein uitstapje naar de filosofie om ook met een tegen geluid te komen voor wat betreft de hoop respectievelijk hopen op. We belanden dan bij de Stoïcijnen en bij o.a. de filosoof Baruch de Spinoza.
Bij de Stoicijnen ten tijde van de keizertijd in Rome (eind eerste eeuw) lag de nadruk op de ethiek: het individuele streven naar innerlijk evenwicht.
Baruch de Spinoza (1632-16770) schrijft over een nauwe band tussen angst en hoop. Als je hoopt ben je bang dat het omgekeerde zal gebeuren. Als je bang bent hoop je dat jouw angst geen werkelijkheid wordt. Volgens Spinoza bestaat de geaardheid van de meeste mensen vaak tussen hoop en vrees.
En het is deze onzekerheid die mensen vatbaar maakt voor allerlei praatjes. Hoop en angst zetten dus aan tot “vormen van bijgeloof”’ (denk bijvoorbeeld in deze aan complottheorieën).
Zowel bij de Stoïcijnen als bij Spinoza is het nu juist een teken van wijsheid om niets te hopen of te vrezen. Als iets tegen zit doe je wat je kunt doen om de situatie te verbeteren. Meer kun je niet doen. Zo moet je zelfs de dood tegemoet zien.
Als voorbeeld kunnen we dan naar de filosoof en Stoïcijn Socrates (469 – 399 v. Chr.)verwijzen. Op de leeftijd van 70 jaar werd hij ter verantwoording geroepen door een volksrechtbank – 500 Atheners die waren aangewezen door het lot – en in eerste instantie door een kleine meerderheid ter dood veroordeeld. Maar volgens het Attisch recht mocht de beklaagde pleiten voor een compensatiestraf (verbanning uit Athene). Socrates bespotte echter deze Atheners en weigert daarmee in te gaan op een alternatief. Met als gevolg dat bij een tweede stemming een grote meerderheid koos voor het voltrekken van zijn vonnis door de gifbeker te drinken. Socrates antwoordde: “de dood is voor mij ofwel de vernietiging van het leven of wel de aanvang van een beter leven. In beide gevallen is de dood een goed”.
Bronnen
Beekman, T. (2023) Ken jezelf. Een openhartige filosofie. (Amsterdam, Boom).
Nulens, P. (2021) Hoop als kunst van verantwoord leiderschap. (Antwerpen-Apeldoorn, Garant).
Scherder, E.,Hofstra, L. (2023) Hoop voor hart en hersenen. (Amsterdam, Athenaeum-Polak & Van Gennep).
