Het kind dat huilt als ze haar moeder kwijt is. De moeder die rouwt om het verlies van haar zoon. De man die hartzeer heeft omdat hij zijn kleinkinderen niet kan zien. De student die baalt bij het halen van een onvoldoende bij zijn tentamen. De oude vrouw die ernstig letsel oploopt bij een ongelukje in de thuissituatie. De vriend die door zijn vriendin wordt verlaten. De tiener met liefdesverdriet. Allemaal evenzovele vormen van verdriet en elk op zijn eigen wijze.
Als we stilstaan bij de vraag “wat is verdriet” dan kunnen we een kort antwoord geven. Verdriet is een emotie. Emoties zijn automatische reacties op specifieke gebeurtenissen bij veelal sociale interacties.
Naast overigens andere emoties. Alle mensen beschikken over een zestal basis of primaire emoties naast verdriet, zoals angst, boosheid, blijdschap, walging en verbazing. Kijken we naar verdriet dan kunnen we ook zeggen dat verdriet ontstaat als gevolg van het verliezen van iets of iemand.
Wanneer hebben mensen verdriet
In deze blog beperken we ons tot mensen. Want dieren kunnen ook verdriet hebben. Verdriet doet zich voor bij het overlijden van een dierbare, bij een scheiding (wat feitelijk ook een verlies is). Evenals het verlies van een vriendschap of verlies van je baan.
Daarnaast kan er sprake zijn van verdriet bij overbelasting, bij ruzie in de familie of dat je lichamelijk steeds minder kunt. Soms is er sprake van langdurig verdriet dat zelfs kan overgaan in een depressie of depressief worden.
Verdriet en gedrag
Verdriet kan tot uiting komen in allerlei karakteristieke lichaamssensaties. Van huilen, je stemt kwijt raken, stemmingen tot gebrek aan eetlust of juist overmatige eetlust, vertraagde bewegingen tot gevoelens van moedeloosheid.
Verdriet laat zich ook goed herkennen in andermans gezichtsexpressies. Zo gaan de mondhoeken omlaag, de onderlip kan gaan trillen, de wenkbrauwen worden samen getrokken, de ogen worden vochtig of rood van het huilen en de schouders gaan hangen. Een herkenbaar bijeffect van verdriet is de aanwezigheid van tranen. Al kunnen we niet zeggen dat bij het zien van tranen er direct sprake is van verdriet. Tranen kunnen immers ook ontstaan bij wanhoop, bij pijn of boosheid. Of meer positief bij blijdschap of bij empathie.
De functie van de emotie verdriet
We spraken eerder al dat verdriet een emotie is en dat het gepaard kan gaan met allerlei gevoelens. Van somberheid, eenzaamheid, of je ongelukkig voelen tot en met je depressief voelen. Wat tot uiting kan komen in bepaald gedrag; zelfs zichtbaar gedrag voor de ander.
Tranen hebben in dit verband wel degelijk een functie. Het is een reactie van ons lichaam om herstel te bewerken. Om ons lichaam weer in balans te brengen. Maar tranen hebben ook een communicatieve functie. Het roept veelal een reactie op van de ander in de vorm van bescherming, van empathie, van zich verbonden voelen met het verdriet van de ander. Het roept een beeld van kwetsbaarheid op; een behoefte aan hulp. Om op de schouder van een ander uit te huilen. Om troost te zoeken of getroost te willen worden.
Bij huilen is er overigens een verschil tussen kinderen en volwassenen. Als kinderen huilen maken ze vaak ook geluid dat sterk kan variëren in hardheid. Bij volwassenen is het meer snikken, ingetogen. Dat schaamte hierbij een rol kan spelen moet niet worden uitgesloten.
In dit verband is er ook een verschil tussen mannen en vrouwen te constateren indien het gaat om het uiten van verdriet. Door opvoeding en allerlei socialisatieprocessen hebben mannen geleerd om hun verdriet zoveel mogelijk te onderdrukken. Het wordt gezien als een zwakte.
Terwijl bij vrouwen het delen van verdriet met de ander veelal als gewoon wordt gezien. Als een teken van onderling vertrouwen; een vorm van intimiteit. Ook hier spelen opvoeding en socialisatieprocessen een belangrijke rol.
Nu kun je je afvragen waarom wij emoties hebben. Emoties helpen ons om de juiste keuzes te maken. Emoties hebben nl. direct nut voor het individu zelf. Emoties bij jezelf herkennen is essentieel voor ons welzijn. Een emotie als verdriet tonen doen we in de vorm van onze visuele- en auditieve zintuigen waarmee we deze emotie communiceren en daarmee een beroep doen op de ander; onze medemens.
Een prachtig voorbeeld waarin dit beroep op de ander wordt gedaan is een baby met de aangeboren reflexen van o.a. huilen. Of dit nu huilen ten gevolge van een buikkrampje, pijn of honger is; het huilen appelleert aan de ouder die in actie komt. De ouder hoort niet alleen het huilen maar ziet ook aan het gezicht van de baby dat het huilt.
Verdriet bij tegenslagen
Een wat bijzondere vorm van verdriet zijn de tegenslagen waarmee elk mens van tijd tot tijd in zijn/haar leven wordt geconfronteerd. Daarbij gaat het dan niet zozeer om verdriet dat dit tot uiting komt in huilen of een verdrietig gezicht als wel een verdrietig of opstandig gevoel. Met soms de vraag: “waarom zit het mij toch altijd tegen in mijn leven?”.
Het is de filosoof K. Setiya die een boek heeft geschreven over “Het leven is zwaar. Filosofie van de tegenslag”. Tegenslag waar ieder mens van tijd tot tijd in zijn/haar leven mee wordt geconfronteerd. Tegenslag hoort bij het menszijn. Dan is het juist goed om naar je eigen ellende te kijken. Juist door daar aandacht aan te geven en het accepteren van de tegenslag kan leiden tot een verandering. Er is voor menselijk lijden geen andere uitweg dan de weg er doorheen. Dat kun je dan opvatten als een realistische manier van troost of hopen op (zie de blogs over troosten en hoopgevers). Nu is het gevaar bij tegenslagen vaak dat je de eventuele verbinding met de ander juist verstoort. Je schaamt je voor je verdriet. Je trekt je terug of je zwijgt. Of je gaat bewust praten over een ander onderwerp.
Daarmee ontneem je voor jezelf om de verbinding met de ander aan te gaan. Maar je bemoeilijkt het ook voor jezelf. Ook hier geldt geen andere uitweg voor jezelf dan de weg er doorheen. De realiteit onder ogen zien en accepteren dat er geen leven bestaat zonder tegenslagen.
In dat opzicht geeft een uitspraak van de Duitse filosoof A. Schopenhauer (1788-1860), de filosoof van het “pessimisme” stof tot nadenken:
“Wanneer je wilt taxeren hoe gelukkig iemand is, moet je niet vragen naar wat iemand plezier doet, maar naar wat iemand verdriet doet”.
